سیاه‌قلم یکی از متدهای بی‌شمار نقاشی است که جایگاه ویژه‌ای در میان هنرمندان و طراحان دارد. قدمت این سبک در ایران به قرن هفتم هجری و به‌کارگیری آن در هنر نگارگری می‌رسد. از اساتید مشهور به‌کارگیری سیاه‌قلم در نگارگری می‌توان به استاد محمد سیاه‌قلم نگارگر مکتب هرات در دوره‌ی تیموریان اشاره کرد. شیوه‌ی کار او، عجایب‌نگاری یا گروتسک بود و از رنگ‌های تیره در آثارش بهره می‌گرفت. سیاه‌قلم با سیاهی و روشنی، عمق و بعد را در آثارش نمایش داده است. این شیوه در نگارگری از قرن هفتم تا دهم هجری ادامه داشته و جای خود را به شیوه‌ی آب‌ورنگ‌کاری سپرده است. دکتر یعقوب آژند پژوهشگر حوزه‌ی تاریخ، هنر و ادبیات معتقد است: منشأ نقاشی سیاه‌قلم را باید در کارگاه هنری آل جلایر یا مکتب تبریز-بغداد سده هشتم هجری جست‌وجو کرد.
شاید عنوان‌های «سیاه‌قلم آب‌مرکبی» و «سیاه‌قلم ادیبان» را شنیده باشید. سیاه‌قلم مرکبی از دیرباز تا زمان رنسانس رواج داشته است. سیاه قلم ادیبان از هنرهای ترسیمی شرق و کشورهای چین و ژاپن است و در آن سایه‌روشن‌های مختلفی با استفاده از قلم و مرکب هندی روی کاغذ واشی یا ابریشمی ترسیم می‌شود. وجه تسمیه این هنر به دلیل انجام آن توسط ادیبان و فرهیختگان چین است. نقاشان این سبک، سایه‌روشن را با کم و زیاد کردن غلظت مرکب هندی ایجاد می‌کردند.
سیاه‌قلم در تعریف عام، به سبکی از نقاشی گفته می‌شود که در آن از قلم و مرکب سیاه، زغال یا مداد استفاده شده باشد. اما آنچه امروزه به عنوان سیاه‌قلم شناخته می‌شود، بهره‌گیری از زغال یا مداد زغالی در کشیدن طرح به‌ویژه طراحی چهره است. اولین بار شاگردان کمال‌الملک از ترکیب زغال و پودر مل که اصطلاحا به آن زغال مل می‌گفتند آثار بی‌نظیری پدید آورده‌اند که در حال حاضر نیز طرفداران بی‌شماری دارد. آنها برای خلق آثارشان این ترکیب را با قلم‌مو بر روی بوم می‌کشیدند.
با زغال می‌توان طرح‌های فوق رئالیستی و احساسی پدید آورد و این به دلیل ایجاد بافت متفاوت آن نسبت به مداد است. سایه‌پردازی و هاشورزنی با زغال که ضخیم‌تر، مشکی‌تر و روان‌تر از مداد است، خلق تابلوهای ابعاد بزرگ را به‌راحتی ممکن می‌کند. ویژگی‌های منحصربه‌فرد زغال برای طراحان و نقاشان جذابیت بسیاری دارد. روان بودن، ایجاد بافت متنوع، قابلیت ایجاد خطوط خیلی روشن و خیلی تیره، سایه‌پردازی، قابلیت پاک‌شوندگی آسان و… نقاش را کمک می‌کند تا طراحی رئالیسم و حسی خود را ایجاد کند.
زغال انواع مختلفی دارد که بسته به نوع کارآیی‌اش مورد استفاده قرار می‌گیرد. شمش زغال به صورت ترکیب زغال فشرده‌شده با واکس مومی در دو نوع سخت و نرم تهیه می‌شود. مداد زغالی برای طراحی‌های ظریف و دقیق کاربرد دارد. زغال بید یا زغال تاک در طراحی اولیه و ترکیب‌های پایه‌ای به کار گرفته می‌شود. این زغال‌ها از چوب درخت بید و تاک تهیه می‌شوند. و در آخر پودر زغال که پودری بسیار نرم است و برای طراحی چهره و طرح‌های رئالیستی از آن استفاده می‌شود. با پودر زغال و قلم‌مو می‌توان انواع سایه‌پردازی‌ها را ایجاد کرد. علاوه بر زغال، انواع مداد کنته نرم و سخت نیز برای ترسیم خطوط و جزییات بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. قلم‌مو در اندازه‌های متفاوت و در انواع زبر و نیمه‌زبر و پاک‌کن‌های مدادی و برقی برای ایجاد نور و بافت در اثر مورد نیاز است. مقوا از دیگر وسایل موردنیاز این هنر است که با بافت های مختلف درشت و ریز اما با وزن بالاتر از 200 گرم مورد استفاده قرار می‌گیرد. تکنیک‌های سیاه‌قلم نیز متنوع است. این تکنیک‌ها عبارت است از: هاشورزنی، سایش، محوکردن و پاک‌کن‌زنی.
ابزار و متدهای نقاشی سیاه‌قلم در طول ادوار تاریخی به مرور و تا حدی پیشرفت کرده است که امروزه انواع مختلفی از این هنر بی‌نظیر خلق می‌شود. هنرجویان علاقه‌مند به این نوع نقاشی با چند ماه تمرین و ممارست می‌توانند آثار قابل قبولی به وجود آورند. در آغاز کار، طرح خطی اولیه ترسیم می‌شود. برای این منظور معمولا با استفاده از دستگاه اوپک یا میز نور طرح را کپی می‌کنند اگرچه بهتر است طراح به قدر کافی دارای مهارت برای ترسیم طرح اولیه باشد. محبوب‌ترین و پرکاربردترین طرح در سیاه‌قلم، طراحی چهره است. بنابراین طراح باید از تسلط و توانایی کافی در طراحی پایه، آناتومی اجزای صورت، جمجمه و تناسبات سر برخوردار باشد. نکته مهم دیگر استفاده از تصاویر باکیفیت و پرکنتراست برای طراحی است. سیاه‌قلم عمدتا به صورت فتورئال و هایپررئال و با روش جزء به کل انجام می‌شود. در این روش تاکید طراح بر مهارت اجراست و معمولا خلاقیتی در اثر دیده نمی‌شود. در سیاه‌قلم حال حاضر، با توجه به رواج هایپررئالیسم و نمایش فراواقع‌گرایانه‌ی جزییات در هنر، پرداخت‌های ظریف و ریزه‌کاری‌های فراوان به چشم می‌خورد. دیدن طراحی چهره افراد مختلف به قدری چشم‌نواز و تاثیرگذار است که اشتیاق برای تهیه‌ی اثری از چهره‌ی خود را دوچندان می‌کند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.