فرم عنصری بصری است که به منظر و نمای یک شی سه بُعدی در یک سطح دوبُعدی اطلاق می‌گردد. علت نقاشی‌های «مسطح» و فاقد جذابیت به خاطر استفاده نادرست از فرم است. 

فرم‌های اصلی که باید بشناسید عبارتند از کره، مکعب، استوانه و مخروط.

شکل به یک محدوده دوبُعدی مسطح اشاره دارد در حالی‌ که فرم ظاهری سه‌بُعدی دارد، مثل حالتی که شی را در دست می‌گیرید.

نکته جالب درباره شکل و فرم این است که فرم بدون هیچ‌گونه سایه یا پرسپکتیوی شبیه شکل به‌نظر می‌رسد.

تصویر کره زیر را درنظر بگیرید که بدون سایه و هاشورها چه شکلی خواهد بود؟

پاسخ: دایره‌ای که صرفا یک شکل است.

همین امر در رابطه با مکعب، مخروط یا استوانه هم صدق می‌کند. مکعب بدون پرسپکتیو شبیه مربع به نظر می‌رسد. مخروط بدون پرسپکتیو شبیه مثلث است. استوانه بدون پرسپکتیو صرفا یک مستطیل به نظر می‌رسد. این یعنی شکل، نسخه ساده شده‌ای از فرم را به نمایش می‌گذارد.

فرم نقش مهمی در ساده‌سازی سوژه‌ها دارد. اگر بتوانید از میان تمام شلوغی‌های منظره یا تصویر فرم‌های اولیه و اصلی را پیدا کنید، می‌توانید تصویر بهتر و متقاعدکننده‌تری را نقاشی کنید چرا که درک و برداشت بهتری از سوژه خواهید داشت. به این ترتیب به‌ جای آنکه صرفا به مشاهده اتکا کنید می‌دانید که چرا سوژه این شکلی به نظر می‌رسد. 

درعمل، با جستجو برای شکل‌های اولیه شروع کردیم، و درمرحله بعد، درصورت لزوم سراغ فرم‌ها می‌رویم. همانطور که پیشتر اشاره شد، شکل نمایشی از نسخه ساده‌ شده فرم است. پس بهتر است که با شکل شروع کنیم.

به‌خاطر داشته باشید که لزوما همه چیز را نباید با درکی از فرم نقاشی کرد. مثلا:

فضاهایی که عملا مسطح هستند مثل کف، دیوار، و غیره.

اشیایی که در دور دست هستند. هرچقدر شی در فاصله نزدیک‌تری باشد، فرم آن مشخص‌تر می‌شود. برای اشیای دورتر همان شکل کافی است.

قسمت‌های غیرمهمی که نمی‌خواهید خیلی جلوه کنند و برجسته باشند مثلا فیگوری که در فاصله دور در حال راه رفتن در پس زمینه تصویر است.

اینکه یاد بگیرید چطور شکل‌ و فرم‌های اولیه را ببینید نیازمند آموزش فعال است. باید یاد بگیرید که چطور میزان زیادی نویز و پارازیت و اطلاعات را تنظیم کرده تا فقط شکل‌های اولیه و فرم‌ها باقی بمانند.

در ادامه، چند نمونه ساده‌سازی فرم را آورده‌ایم و از نقاشی زیبای آلبرشت دورر شروع می‌کنیم.

همانطور که پیش از این هم اشاره داشتیم، فرم‌های ارگانیک و اندامی را می‌توان به شکل‌های هندسی ساده‌ کرد. مثلا به عکس این گاو تاسمانی که در زیر آمده توجه کنید.

بطور کلی این گاو یک فرم اندامی نامنظم است که در زیر نشان داده‌ایم.

اما می‌توانید این فرم اندامی را به فرم‌های هندسی کوچک‌تری تقسیم کنید:

در ادامه چند تکنیک متداول برای تبدیل فرم آورده‌ایم:

برای تغییرات نور و سایه از مناسب‌ترین و کارآمدترین تکنیک یعنی تکنیک سایه‌زنی استفاده کنید. کار بسیار ساده‌ای است: آن سطوحی از فرم که پشت به نور هستند نسبت به سطوح رو به نور، تیره‌تر خواهند بود. نقاشی زیر اثر گوستاو کایبوت نمونه عالی از این تکنیک را نشان می‌دهد.

نکته: دقت و شدت گذار بین نور و تیرگی، اطلاعات مهمی درباره فرم می‌دهد. گذار شارپ (sharp transition) موید وجود یک فرم زاویه‌دار سفت و سخت است. تبدیل نرم هم به‌منزله فرم گرد است.

• مطمئن شوید که سایه‌ها درست کشیده شده باشند. وجود این سایه‌ها، فرم آبژه (شی) را برجسته‌تر کرده و به آن بافت می‌دهد. مثلا به شکل کره زیر پس از برداشتن سایه‌ها نگاه کنید که انگار در فضا شناور است.
• برای نشان دادن فرم، خطوط برجسته را دنبال کنید. اجازه دهید که قلم‌تان اطراف (دور)، زیر و بالای فرم حرکت کند. در نقاشی زیر، خطوط برجسته و کانتوری را مشاهده می‌کنید که لئوناردو داوینچی برای کاوش و پیدا کردن فرم‌ها استفاده می‌کرد. توجه کنید که این خطوط برجسته چطور سفری ماجراجویانه را آغاز کرده و بعد به‌تدریج با ادغام فرم‌ها اصلاح می‌شوند.

برای نشان دادن فرم از تغییر بافت استفاده کنید. مثلا برای سطوح روشن از لایه رنگ ضخیم و برای سطوح تیره از رنگ کمتر استفاده کنید درست مثل کاری که جان کنستابل در اثر گالری علوفه (The Hay Wain) انجام داد.

• برای نشان دادن فرم از رنگ‌های مختلف استفاده کنید. در نقاشی Siesta جان سینگر سارجنت از رنگ‌های گرم برای سطوح روشن استفاده شده است درحالی‌ که برای سطوح تیره، رنگ‌های سرد را به‌کار برده است. به‌ این‌ ترتیب می‌توانید حس فرم را به این نقاشی فانی و ثابت اضافه کنید.

برخی از نکات استفاده درست از فرم در نقاشی‌ها عبارتند از:

• تمرین کشیدن کره، مکعب، استوانه، و مخروط «کامل و بدون نقص» را انجام دهید. شاید به‌نظر تمرین ساده‌ای بیاید اما بسیار مفید است.
• به‌عنوان تمرین مقدماتی و آماده‌سازی، فرم‌های اولیه و اصلی را بکشید.
• ببینید که می‌توانید نقاشی‌های برجسته یا عکس‌های برجسته را ساده کرده و به شکل و فرم‌های اولیه و اصلی دربیاورید.
• تمرین فیگورکشیدن انجام دهید. فیگور انسان یکی از بهترین شکل‌های نشان دادن فرم محسوب می‌شود.

مرجع: تیم تحریریه گالری آرتمیز